ކުރިން ބަޔާން ކުރެވުނު ފަދައިން، ބައެއް ޢިލްމުވެރިން ދެކޭ ގޮތުގައި، ތާނައަކީ ދެކުނު އޭޝިޔާގެ އެންމެ ސައިންޓިފިކް އަލިފުބާ އެވެ. މިއަކުރުތައް މިހާރަށް ވުރެ ވެސް ރަނގަޅު ކުރުމަށްޓަކައި، ގެނެވޭނީ ކޮން ބަދަލުތަކެއް ހެއްޔެވެ؟ ކޮންމެ ކަމެއް ވެސް، ކާމިޔާބު ވަނީ އެކަމެއް ކުރަން ޢަޒުމް ކަނޑައަޅައި، ހިއްމަތާއި އެކު އެކަމެއް ކުރުމަށް މަސައްކަތް ކުރުމުންނެވެ. އަމިއްލައަށް އެކަމެއް ވާނެކަމަށް ދޫކޮށްލުމުން، ކަންކަމަށް އެދެވޭ ގޮތަށް ބަދަލު އަންނަނީ ވަރަށް ލަހުންނެވެ. ތާނަ ލިޔުމަށް ރަނގަޅު ބަދަލުތަކެއް ގެނައުމަށް ޤަޞްދުގައި މަސައްކަތް ކޮށްފިނަމަ، އެ ބަދަލުތައް އެދޭ ގޮތަށް އަވަހަށް އަންނާނެއެވެ. މި މަޒުމޫނުގައި އަޅުގަނޑު ދަންނަވާލާނީ، ވޭތިވެދިޔަ ޒަމާންތަކުގައި ތާނައަށް އައިސްފައިވާ ބަދަލުތަކާއި އިތުރަށް ތާނަ ރަނގަޅު ކުރުމަށް ކުރެވިދާނޭ ކަންތައްތަކެވެ.

މާޒީގައި ތާނަ ލިޔުމަށް އައިސްފައިވާ ބަދަލުތައް

ފަހެ ތާނަ އަކުރުތަކާ ބެހޭ ގޮތުން ބޭރުގެކުތުބުޚާނާތަކުން އަޅުގަނޑަށް ފެނިފައިވާ އެންމެ ޞަރީޙަ ލިޔުމަކީ ޑޭވިޑް ޑިރިންޖަރ 1968 ވަނަ އަހަރު ޝާއިޢު ކުރި ”ދަ އެލްފެބެޓް: އަ ކީ ޓު ހިސްޓްރީ އޮފް މޭންކައިންޑް“ ގެ ދެ ވޮލިއުމެވެ. އަޅުގަނޑު މިލިއަނުން ފޮތްހުރި ކުތުބުޚާނާ ތައް ބެލިއިރު ވެސް، އެންމެ ތަފްޞީލުކޮށް ތާނަ ފެށުމުގެ ވާހަކަ ލިޔެފައިވަނީ، އަދި ކިއެއްތޯ، ކޮންމެ ބަހެއްގެ އަލިފުބާއާ ބެހޭ މަޢުލޫމާތު ލިޔެފައިވަނީ މިފޮތުގައެވެ. މިފޮތުގެ ތާނައާ ބެހޭ ގޮތުން ލިޔެފައިވާ ބަޔާން ހިމެނެނީ ފޮތުގެ 307 ވަނަ ޞަފުޙާގައެވެ. ތިރީގައި އެވަނީ އެ ބަޔާނުގައި ހިމެނޭ ބައެއް ޢިބާރާތެވެ.

”ގަބުޅި ތާނައިގެ ދެތިން ވައްތަރެއް ވެއެވެ. މީގެ ތެރޭގައި ޖެހިޖެހިގެން އޮންނަ ދެ އަކުރުގެ އަޑު ބަދަލުކޮށްފައިވާ ސިއްރު އަލިފުބާ ހިމެނެއެވެ. މިގޮތުން އަހުރެމެން ހަށަތާނަ އާއި ދެ ފަށް ތާނަ ފާހަގަކުރަމެވެ. ދެފަށް ތާނައިގައި ހަށަނަރައިގެ ފަހު 13 އަކުރުގެ އަޑާއި ކުރީގެ 13 އަކުރުގެ އަޑުވަނީ ބަދަލުކޮށްފައެވެ.“

މަތީގައިވާ ބަޔާނުގައިވާ ހަށަތާނަ އާއި ދެފަށް ތާނަ، ލިޔުމުގައި ބޭނުން ކުރިކަމަށް ޢަބްދުލްޙަމީދު ދީދީ (އެ ދުވަސްވަރު ސިލޯނުގައި ހުންނެވި ދިވެހި ސަފީރު) ވިދާޅުވިކަމަށް، 1919 ވަނަ އަހަރު ސިލޯނުގައި ޗާޕުކުރި ޖަރުމަނަށް އުފަން ގައިގަރ ގެ ”މޯލްޑިވިއަން ލިންގުއިސްޓިކް ސްޓަޑީޒް“ މިފޮތުގެ 158 ވަނަ ޞަފުޙާގައި ލިޔުއްވާފައި ވެއެވެ. މިއީ އާދައިގެ މީހުންނަށް ނޭންގުމަށް ބޭފުޅުން ބޭނުން ކުރެއްވި އުޞޫލުތަކެއް ކަމަށް ވެސް ލިޔުއްވާފައި ވެއެވެ. އަޅުގަނޑަށް ޤަބޫލު ކުރެވޭ ގޮތުގައި، މިގޮތަށް ލިޔުމަށް ބޭނުން ކުރާނީ ތާނައަކުރެވެ. އަކުރުތަކާއި އަޑުތައް ބަދަލުކޮށްފައިވަނީ އެވެ. ހަށަތާނަ އާއި ދެފަށް ތާނައިން ލިޔެފައިވާ ލިޔުމެއް އަޅުގަނޑަކަށް ފެނިފައެއް ނުވެއެވެ.

އެކި ޒަމާނުގައި ތާނަ އަކުރުތަކުގެ ބައްޓަންތައް ތަފާތެވެ. އެންމެ ކުރީގެލިޔުންތަކުގައި ތާނަ ލިޔެފައި ހުންނައިރު، އަކުރުތައް ހުންނަނީ ތެދަށެވެ. ތާނަ އެއިން އުފެދިގެން އައި ޢަރަބި ވިޔަ އަކުރުތަކާއި ދިވެސް ވިޔަ އަކުރުތަކާ ދާދި އެއްގޮތަކަށެވެ. ދެން ފަހުން އައި ދުވަސް ވަރެއްގައި، ތާނަ އަކުރުތަކުގެ ފައިކޮޅުތައް ކަތިކޮށް ދިގުކޮށް ލިޔެފައި ހުރެއެވެ. މީލާދީން 1900 ވަނަ އަހަރުގެ ލިޔުންތައް ހުންނަނީ މިގޮތަށެވެ. އިންސާނާގެ ލޯ މަސައްކަތް ކުރާ ގޮތުންނާއި، އަކުރުތައް ކަތިބޮޑުވެ ފުށުއެރުމުގެ ސަބަބުން ކިޔަން ދަތިވެއެވެ. އެއީ އެކި އަކުރުތަކުގެ ތަފާތުތައް ލޮލަށް ފާހަގަކުރާން ދަތިކަމުންނެވެ. މިކަމާ މެދު، ދިވެހިބަހާ ބެހޭގޮތުން 1919 ގައި ޗާޕުކުރި، ކުރިން ބަޔާން ކުރެވުނު ފޮތުގެ އިތުރު ބައެއްގައި އެޗް.ސީ.ޕީ ބެލް އަންނަނިވި ގޮތަށް ބަޔާން ކޮށްފައި ވެއެވެ.

”[ތާނައިން ޗާޕުކުރުމަށް] މަޢުދަނުން ހަދާފައިވާ އެއްވެސް އެއްބަސްވެވޭ ފެންވަރެއްގެ (ސްޓޭންޑަރޑް އެއްގެ) އަކުރުތަކެއް ނެތުމުގެ ސަބަބުން، އަތުން ލިޔުމުގައި، ’އަވަސް‘ ގޮތަކަށް އަކުރުތައް ލިޔެވޭގޮތް ވަމުން ދިޔައެވެ. ނަތީޖާ އެއްގެ ގޮތުން، ފާހަގަ ނުކުރެވޭހާ ލަސްލަހުން އެއް އަކުރު އަނެއް އަކުރަށް ފުށު އަރަމުން [ތަފާތު ތައް] މަދުވަމުން ދިޔައެވެ…

ޙަޤީޤަތުގައި، އެއްބަސްވާން ޖެހޭނީ، ވޭތިވެދިޔަ ދެ ޤަރުނުގައި މި އައި ބަދަލުން އެއް އަކުރާއި އަނެއް އަކުރުގެ ތަފާތު ބޮޑެއް ނުވެއެވެ. އަކުރުތަކުގެ ރީތިކަމަށް ކުރިއެރުމެއް ނުލިބެއެވެ. މިއާ ޚިލާފަށް ކައިރޯގްރެފިކް(ލިޔުމުގެ) ގޮތުން އަކުރުތަކުގެ ފެންވަރު ދިޔައީ ދަށަށްކަން ފާހަގަ ކުރެވެއެވެ.“ (ޞަފުޙާ 165).

މަތީގައި ބެލް ބަޔާންކޮށްފައިވާ ވާހަކަ އިތުރަށް ތަފްޞީލުކޮށްލިޔަ ދެއްވާށެވެ. އިތުރަށް މިކަން ދެނެވަޑައިގަތުމަށް، ޗާޕުކުރާގޮތްތައް ކޮންމެވެސްވަރަކަށް އެނގިވަޑައިގަންނަވަން ޖެހެއެވެ. އެންމެ ފުރަތަމަ، ފޮތް ޗާޕުކޮށް އުޅުނީ، ފޮތުގެ މުޅި ޞަފުޙާ އިދިފުށަށް ލަކުޑި ފިލާގަނޑެއްގައި، ތައްގަނޑުގޮތަށް، އަކުރުތައް ނޫން ތަންތަން ކަނޑައިނަގައިގެންނެވެ. ޗާޕުކުރުމަށް ހަދާގޮތަކީ، ބޮޑު ދެލިއެޅި، އިސްޕަންޖު ގަނޑެއް ފަދަ އެއްޗެއްގައި، ފިލާގަނޑު ޖައްސައި ނުކަނޑާ ތަންތަނުގައި ދެލި ޖެހުމުން އެ ކަރުދާސް ގަނޑުގައި ޖައްސަނީ އެވެ. މިއީ އޮފީސްތަކުގައި ގެންގުޅޭ ތައްގަނޑު ޖެހުން ފަދަކަމެކެވެ. ތިރީގައި އެވަނީ، މިގޮތަށް ޗާޕުކުރުން ޗައިނާގެ ޗާޕުޚާނާއަކުން ހަދާފައިވާ މާ ކުރީގެ ފިލާގަނޑެކެވެ. ވިސްނިވަޑައިގަންނަވާނޭ ފަދައިން، މިގޮތަށް ޗާޕުކުރާއިރު، ކޮންމެ ޞަފުޙާއަކަށް ވަކި ފިލާގަނޑެއް އޮންނަން ޖެހޭނެއެވެ. ފިލާގަނޑަށް ގެއްލުމެއް ލިބިއްޖެނަމަ، އަލުންޖެހޭނީ އައު ފިލާގަނޑެއް ކަނޑައިނަގާށެވެ.  އިދިފުށަށް ފިލާގަނޑެއް ކަފައި ހެދުމަކީ ވަރަށް ގިނަ ވަގުތު ދާނޭ، ނުހަނު އުނދަގޫ ކަމެކެވެ.

މިހެން ކަމުން، ދެން ހެދިގޮތަކީ، ކޮންމެ އަކުރެއް ކުޑަ ލަކުޑި ކޮޅެއްގައި ކަފާ ނަގަނީ އެވެ. މި ގޮތަށް މި އަކުރުތައް ހަދަނީ އެކަމުގެ މާހިރުންނެވެ. ޗާޕުކުރާމީހުން މިއަކުރުތައް ގަނެ، ވަކި އަކުރުތަކުން، ޞަފުޙާއެއް ތަބަކެއް ފަދަ އެއްޗެއްގައި ރާވަނީ އެވެ. މިކަމުގެ މަންފާއަކީ، އަކުރަކަށް ގެއްލުމެއް ލިބިއްޖެނަމަ، ބަދަލުކުރަން ޖެހޭނީ ހަމައެކަނި އެ އަކުރެވެ. މުޅި ފިލާގަނޑެއް ނޫނެވެ. މިއާ އެކު، އަކުރުތައް ހެދުމާއި ޗާޕުކުރުމާ މިއީ ދެ ވިޔަފާރިއަކަށް ވެފައި ވިއެވެ. އަކުރުތައް ހަދަނީ ރީތިކޮށް ލިޔަން ދަންނަ ފަރުމާވެރިންނެވެ. ގިނަ ފަހަރު ބޭނުން ކުރުމުން ލަކުޑި އަކުރުތައް އަވަހަށް ހަލާކުވާތީ، ފަހުން އަކުރުތައް ހަދަން ފެށީ މަޢުދަނުންނެވެ. ފަސޭހައިން ވިރިކެކޭ ތިމަރަ އާއި ޓިން އާއި އަނދުނުގައި ހުންނަ ބާވަތެއްގެ މަޢުދަނަކުންނެވެ. މަޢުދަނުން ހެދުމުން ގިނަ ދުވަހު އަކުރުތައް ބޭނުން ކުރެވެއެވެ. މަޢުދަނުން ހަދާފައިވާ އަކުރުތަކުން،  އެއްފުށް ޗާޕުކުރާ ތަކެތީގައި އާދަޔާ ޚިލާފު ރީތިކަމެއް ހުރެއެވެ. އެއީ އަކުރުތަކުގައި ދެލިލުމަށްފަހު، ކަރުދާސްގަނޑަށް ދެލި ޖެއްސުމަށް  އަކުރުތަކާ ފިއްތާލާތީ ކަރުދާސްގަނޑުގެތެރެއަށް އަކުރުތައް ކޮންމެވެސް ވަރަކަށް ވަނުމުންވާ ރީތިކަމެކެވެ. ފިއްތުމަށް ބޭނުން ކުރަނީ ވަރަށްބޮޑުދައްޗެކެވެ. މިސަބަބަށްޓަކައި، ޗާޕުކުރާ ތަންތަނަށް ފިއްތުމަށް އިނގިރޭސިބަހުން ބުނާ ލަފުޒު، އާދެ! ”ޕްރެސް“ ބޭނުން ކުރެއެވެ. ތިރީގައިވާ ތަޞްވީރުން އަޅުގަނޑު މިދެންނެވި އެއްޗެއް އޮޅުން ފިލައިވަޑައިގަންނަވާނެ އެވެ.

ކުރިން ދެންނެވިހެން، ޗާޕުކުރަން ބޭނުން ކުރާ  އަކުރުތައް ހަދަނީ އެހެން ކުންފުންޏަކުންނެވެ. އެކަމަށް ޚާއްޞަ ބައެކެވެ. އެމީހުން އަކުރުތައް ހަދަން ހަދާގޮތަކީ، ދަގަނޑުކޮޅެއްގައި އަކުރެއް ކަފައިނަގަނީ އެވެ. ދެން މި ތައްގަނޑުތެރެއަށް އަކުރު ހަދާ މަޢުދަން ވިރުވައި އެޅުމުން ޗާޕުކުރަން ބޭނުން ކުރާ އަކުރެއް ހެދެއެވެ. ކޮންމެ އަކުރަކަށް ތައްގަނޑެކެވެ.  ތައްގަނޑަކުން ވަކި އަކުރެއް ހަދާތީ، އެ ތައްގަނޑުން ހަދާ ހުރިހާ އަކުރެއް ހުންނާނީ އެއްގޮތަކަށެވެ.

ކުރިން ބަޔާން ކުރި ބެލްގެ ބަޔާނުގައި، ބެލް އެ ބުނާ ވާހަކައަކީ، ރާއްޖޭގައި މިފަދަ ގޮތަކަށް ޗާޕު ނުކުރާތީ، މީހުންނަށް ތާނަ އަކުރުތައް ހުންނަންވީ ޚާއްޞަ ރަސްމީގޮތެއް ފާހަގަ ކުރެވިފައެއް ނުވާނެ ވާހަކައެވެ. އެހެން ކަމުން އެކި މީހުންގެ އެކި ގޮތަށް ހުރި އަތުލިޔުން ފެނި އަކުރުތަކުގެ ބައްޓަންތައް ބަދަލުވީ ކަމަށެވެ.

ރާއްޖޭގައި ޗާޕުކުރާ  ތަކެތި ކުރީ ޒަމާނުގައި ޗާޕުކޮށްފައި ހުންނަނީ ލިޔާ މީހާގެ އަތުލިޔުމުންނެވެ. އެހެންކަމުން، އެކި ފޮތްފޮތުގެ އަކުރުތައް ތަފާތު ވާނެއެވެ. އަދި ކީއްތޯ އެވެ؟ އެއް ފޮތުގެ އެއް ފޮޅުވަތުގައި، ވަކި އަކުރެއް، މިސާލަކަށް އ ހުންނާނީ، އަތުން ލިޔެފައިވާ ލިޔުމެއްގައި ހުންނާނޭ ގޮތަށް، ކުދިކުދި ތަފާތުތަކާ އެކުއެވެ. ދެން ތިޔަ ބޭފުޅުންގެ ހިތްޕުޅަށް އަރާނެ އެއްޗަކީ، ކުރީގެ ސިޔަރަތާއި ބޮޑު ތަރުތީބާއި ސަރުކާރުގެ ޚަބަރު ފަދަ ތަކެތި ޗާޕުކޮށްފައި އެ ހުންނަނީ ކޮން ގޮތަކަށް ހެއްޔެވެ؟ މައުޟޫޢާ ނުގުޅުނަސް، ރާއްޖޭގައި އެންމެ ފުރަތަމަ ޗާޕުކުރި ތަކެތި ޗާޕުކޮށްފައިވާ ގޮތް ދަންނަވާލުމަކީ ބޭނުން ކަމެއް ކަމަށް ދެކެމެވެ. މަޢުދަނުން ހަދާފައިވާ ވަކި ވަކި އަކުރުތަކެއް ނުވާތީ، ރާއްޖޭގައި ޗާޕުކުރަން ބޭނުންކޮށްފައިވަނީ ނަވާރަވަނަ ޤަރުނުފެށުނުއިރު ޗާޕުކުރަން ބޭނުން ކުރިގޮތެކެވެ. މިކަމަށް ބޭނުން ކުރަނީ ދައި ގޮތަށް ހުންނަ މަޑު ހިލައެކެވެ. ޔޫނާނީ ބަހުން ހިލައަށް ކިޔަނީ ލިތޯސް ކަމުން މި ގޮތަށް ޗާޕުކުރުމަށް ކިޔަނީ ލިތޯޗާޕެވެ. ބައްޓަމަށް ބަލައި، މި ހިލައަށް ގަލެކޭ ކިޔުން މާ އެކަށީގެންވެއެވެ. މަހާނަ ގަލެއް ފަދައިން ގައު ބޮޑުވި ވަރަކަށް ގަލުގެ ބޯމިން ބޮޑުވާނެ އެވެ.

ޗާޕުކުރާ ގޮތާ ބެހޭ ބަޔާން ލިޔަން ޖެހުނީ، ބެލް ބުނެފައިވާ އެއްޗެއްގެ ސަބަބުންނެވެ. ރާއްޖޭގައި މަޢުދަނުން ނުވަތަ ލަކުޑިން ހަދައިފައިވާ ވަކިއަކުރުތަކަކުން ޗާޕުކޮށްފައި ނުވާތީ، އެއް ބައްޓަމަކަށް ހުންނަ ”ރަސްމީ“ އަކުރުތަކެއް މީހުންނަށް ފެނިފައެއް ނުވާނެއެވެ. ވިހި ވަނަ ޤަރުނު ފެށުނު ދުވަސްވަރު، ޢާއްމުވި ހިލަ ޗާޕަކީ ވެސް، އަތުލިޔުމުން ކޮޕީތައް ނެގޭ ޗާޕެކެވެ. ބެލް ދެންފާހަގަ ކޮށްފައި ވަނީ، އަކުރުތައް ކަތިވެ ފަހުން ލިޔަން ފެށިގޮތުން، އަކުރުތަކުގެ ތަފާތުތައް ކުޑަވި ވާހަކައެވެ. ތަފްޞީލުކުރުމުގެ ގޮތުން މިސާލެއް ނަގަމާތޯ އެވެ؟

މަތީގައި އެވަނީ، 1722 ވަނަ އަހަރު ސިލޯނުގައި ހުރި ޑަޗު ގަވަރުނަރަށް ރަދުން ފޮނުއްވި ފަތްކޮޅަކުން ނަގައިފައިވާ ލަފުޒަކާޢި އޭގެ 180 އަހަރު ފަހުން ރާއްޖޭގައި ލިޔުނު ”ދިވެހި ތާޜީޚް“ މިނަން ކިޔުނު ފޮތުން ދާދި އެއް ލަފުޒެއް ގާތްގާތުގައި ލިޔެފައެވެ. ކިޔަން ފަސޭހައީ ކޮން ލަފުޒެއް ތޯއެވެ؟ އިންސާނާގެ ލޮލަށް ތަކެތި ފެންނަ ގޮތުން، ރަހައަށާއި އޮލަނބަށް ހުންނަ އަކުރުތައް ކިޔަން ފަސޭހަ ވާނެއެވެ. ކަތިވި ވަރަކަށް ކިޔަން އުނދަގޫ ވާނެއެވެ. މިއީ ލޮލުގެ ޠަބީޢީ ކަމެކެވެ. 1722 ވަނަ  އަހަރުގެ ލިޔުމުގައި އަކުރަކީ ވަކި އަކުރެއްކަން އަންގައިދޭ ބައްޓަންތައް ފާޅުކަން ބޮޑެވެ. 1902 ވަނަ އަހަރުގެ ލިޔުމުގައި މި ބައްޓަންތައް ކުއްޖެވެ. މިއާއި އެކު 1902 ވަނައަހަރުގެ ލިޔުންކޮޅުގައި، އަކުރުތައް ކަތިވެފައި ފައިކޮޅުތައް ދިގެވެ. މިކަމުގެ ސަބަބުން، އަކުރަކީ ވަކި އަކުރެއްކަން ފާހަގަ ކުރުމަށް އިތުރު ފަސޭހަކަމެއް ނުލިބެއެވެ. އަކުރުތަކުގެ ފައިކޮޅު ދިގުވުމުން، އަކުރު ކިޔުމަށް އެހީއެއް ނުލިބުމާ އެކު، އަކުރުތައް ފުށުން އެރުމުގެ ސަބަބުން، ކިޔަން ދަތިވުމާއި ލިޔަންދާ ޖާގަ އިތުރުވުމާއި، އަކުރު ލިޔަން ދެލި ގިނައިން  ދެއެވެ. ދެފޮޅުވަތް ދެމެދުގެ ޖާގަ ބޮޑުވެ، ޞަފުޙާއެއްގައި ލިޔެވޭ ފޮޅުވަތުގެ ޢަދަދު މަދުވެއެވެ.  ލިޔުންތައް އަވަހަށް ފަސޭހައިން ލޮލުން ދެނެގެނެވޭނީ، އެއް އަކުރުގެ ބައްޓަމާއި އަނެއް އަކުރުގެ ބައްޓަން ތަފާތު ބޮޑުވި ވަރަކަށެވެ. އެއްގޮތްކަން ކުޑަވި ވަރަކަށެވެ. ތާނަ ލިޔުން ފަހަކަށް އައިސް، އަކުރުތަކުގެ ތަފާތުކަން ކުޑަވިކަމަށް ބެލް އެ ބުނަނީ އެހެންވެގެންނެވެ.

ތާނަ އަކުރުތައް، ތެދުކޮށް ލިޔާތާ 200 ވަރަކަށް އަހަރުވީ ފަހުން، އެ އަކުރުތައް ކަތިވަމުން ފުށު އަރަމުން އައިސް، 1900 ވަނަ އަހަރާ ހަމައަށް އައި އިރު، ކަތިމިން ހުންނަނީ 35 ދަރަޖައިގައެވެ. މަތީގައިވާ ކުރެހުމުން ފެންނަ ފަދައިން، މިހާރު އަކުރުތައް ލިޔަނީ ކުރިއަށް ވުރެވެސް ކަތިކޮށެވެ. އާދެ! 30 ދަރަޖައިގައެވެ. މިއީ ދުނިޔޭގެ އެއްވެސް ބަހެއް ލިޔުމަށް ގެންގުޅޭ އަކުރުތައް ކަތިކޮށް ހުންނަ މިންވަރެއް ނޫނެވެ. ތާނަ އަކުރުތައް ވަނީ، ވޭތިވެދިޔަ 500 ވަރަކަށް އަހަރުގެ ތެރޭގައި ކުރިއަރާފައެއް ނޫނެވެ. މިހެން މި ދިމާވީ، އެންމެ ކުރީގައި، މަޢުދަނުން ޗާޕުކުރެވޭގޮތް މެދުވެރިވެފައި ނުވާތީ، ނަމޫނާ އަކުރުތަކެއް ޢާއްމު ނުވުމުންނެވެ.

ތާނަ އަކުރުތަކުގެ ތިން ދައުރު

ބޮޑު ތަކުރުފާނުގެ ޒަމާނުގައި، ތާނަ ތައާރަފު ކުރުމާ ގުޅިގެން މި ވޭތިވެދިޔަ 400 ވަރަކަށް އަހަރު ދުވަހުގެ ތެރޭގައި، އެންމެ ފުރަތަމަ ތާނަ ލިޔުނު ގޮތްތަކަށް ވަރަށް ބޮޑު ބަދަލުތަކެއް އައިސްފައި ވެއެވެ. މި ބަދަލުތަކަށް ބަލައި، ތާނަ ލިޔުމުގެ ސްޓައިލް ނުވަތަ ވައްތަރު، ބޭނުންކުރި ޒަމާނަށް ބަލައި ތިން ދައުރުކަށް ގިންތިކުރެވިދާނެއެވެ.

ތާރީޚީ ހެކިތަކުން، ތާނަ އުފެއްދީ ބޮޑު ތަކުރުފާނުގެ ދުވަސް ވަރުކަން، ރީބައެއް ނެތި އަޅުގަނޑު މެންނަށް އެނގެއެވެ. އޭނާ ރަސްކަން ކުރެއްވި މުއްދަތަށް ބަލައި، ތާނަ އުފެއްދީ 1579 ވަނަ އަހަރު ކަމަށް ކަނޑައެޅި ނަމަ، އަޅުގަނޑުމެންނަށް ޙަޤީޤީ އަހަރާ ތަފާތު ވާނީ ގިނަވެގެން 5 އަހަރު ދުވަހެވެ. ތާނަ ލިޔުމުގެ ފުރަތަމަ ދައުރު ކަމަށް އަޅުގަނޑު ބަލަނީ 1579 އިން ފެށިގެން 1800 ވަނަ އަހަރާ ހަމައަށެވެ. އަޅުގަނޑުމެންނަށް ފެންނަން ހުރި ލިޔުންތަކުން، ޔަޤީން ކަމާއެކު އެނގެނީ 1722 ވަނަ އަހަރު ތާނަ ލިޔަމުން އައިގޮތް، ތާނަ އުފެއްދި ދުވަސްވަރާ މާ ބޮޑަށް ތަފާތު ނޫންކަމެވެ. 1800 ވަނަ އަހަރަކީ ތެދަށް ލިޔަމުން އައި ތާނަ ގުދުވެ، ފައިކޮޅު ދިގުވާން ފެށި ހިސާބުކަމަށް މިކަނޑައަޅަނީ އިހުގެ ފަތްތަކަށް ބަރޯސާ ވެއެވެ. މިކަމަށް މާގިނަ ފަތްތަކެއް ފެންނަން ނެތީތީ، ކުށެއް ޖެހިދާނެ މުއްދަތަށް ޖާގަ ދެމުންނެވެ. 1800 ވަނަ އަހަރުން ފެށިގެން 1940 ވަނަ އަހަރާ ހަމައަށް ތާނަ ލިޔުން ކަތިވަމުން ފައިކޮޅު ދިގުވަމުން އައިސްފައި ވެއެވެ. ދެން 1940 ވަނަ އަހަރު ހިސާބުން ތާނަ ލިޔުން ކުރިއަށް ވުރެ ވެސް ކަތިވެ، ފައިކޮޅު ކުރުވެފައި ވެއެވެ. މިއީ މިހާރުވެސް ތާނަ ލިޔަމުން ގެންދާ ގޮތެވެ.

ޙަޤީޤަތުގައި އެއްވެސް ދައުރެއް ސީދާ އަހަރުން އަހަރަށް ކަނޑައެޅުމަށް ދަތިވާނެއެވެ. އެއީ ތާނަ ލިޔާގޮތް ބަދަލުވަމުން އައިސްފައިވާނީ މަޑުމަޑުން ލަސްލަހުންނެވެ. ނަމަވެސް، ޢިލްމީ ބަހުސަށް، ތާނަ އަށް އައިސްފައިވާ ބަދަލުތައް ބަޔާންކުރަން ދައުރުތަކެއް ކަނޑައެޅުމަކީ މަންފާހުރި ކަމެކެވެ.

ތާނަ ލިޔުމުގެ ފުރަތަމަ ދައުރު

މި ދައުރު ފެށެނީ ތާނަ ލިޔުން ރާއްޖޭގައި އެންމެ ފުރަތަމަ ތަޢާރުފު ކުރެވުނު ދުވަސްވަރުން ފެށިގެން މީލާދީ ސަނަތުން 1800 އަހަރާ ގާތަށެވެ. މި ދުވަސްވަރުގެ ތާނަ ލިޔުމުގެ މައިގަނޑު ސިފަތަކަކީ، އަކުރުތައް، އެ އަކުރުތައް އުފެއްދި ޢަރަބި އަދި ދިވެހި ވިޔަ އަކުރުތަކާ ވަރަށް އެއްވައްތަރު ކަމެވެ. އަކުރުތައް ހުންނަނީ ތެދަށެވެ. ފިލިތައް ލިޔަނީ އަކުރުތަކަށް ވުރެ ހިމަކޮށް ކުޑަކޮށް، މިހާރު ލިޔާ ވަރަށް ވުރެ ތަންކޮޅެއް މަތީގައެވެ. ތާނައިގައި ދަމާފިލި ޖަހަނީ ކުރު ފިލި ދެފަށް ކޮށްގެންނެވެ. ނަމަވެސް، އޮބޮފިލީގެ ދަމާފިލި (އޯބޯފިލި) ޖަހަނީ، އޮބޮފިއްޔެއް ޖެހުމަށް ފަހު، ފަހަތު އުބުފިލީގެ ނިމޭކޮޅު މައްޗަށް ގެންގޮސް ކަނާއަތަށް ލަބާލުމަށް ފަހު، ލިޔާކޮޅަށް އަނބުރައިގެންނެވެ. އަކުރުތަކަށް ބަލާއިރު، ތާނަ އަކުރުތަކުން އެންމެ އިހުގައި ލިޔެފައިވާ ލިޔުންތަކާ ވަރަށް އެއްގޮތް ކަމެއް ވެއެވެ.

މަތީގައިވާ ލިޔުމަކީ 1722 ވަނަ އަހަރު ސިލޯނުގައި ހުރި ގަވަރުނަރަށް ރަދުން ފޮނުއްވި ސިޓީ ފުޅެކެވެ.  އެއީ ތާނަ އުފެއްދިތާ ގާތްގަޑަކަށް 140 ވަރަކަށް އަހަރު ފަހުންނެވެ. ”މަނިކުފާނު“ ލިޔެފައިވާ އިރު، ފުރަތަމަ ނޫނަކަށް ބަރު ނޫނު (ޱަވިޔަނި) ބޭނުންކޮށްފައިވާކަން ފާހަގަ ކުރެވެއެވެ. ފ ވަރަށް ސާދާ ވެފައި ދ ފަދައިން އަޞްލު ދިވެސް ވިޔަ އަކުރާ ވަރަށް ވައްތަރެވެ. ލ ނުވައްތަރެވެ. ކ ކުރިން ފެންނަ ކ އާ ނުވައްތަރު ކަމެއް ހުރެއެވެ. ރަސްމީ އަކުރުތަކެއް ޢާއްމުކޮށް ފެންނަގޮތަށް ނެތުމާ އެކު، އެކި ލިޔުންތެރިންގެ ލިޔުމުގައި ކުދި ތަފާތުތަކެއް ހުރުމަކީ އެކަށީގެންވާ ކަމެކެވެ. މި ބާވަތުގެ ލިޔުމުން ރާއްޖޭގައި އެއްވެސް ފޮތެއް ޗާޕުކުރެވިފައެއް ނުވެއެވެ. މިއީ ރާއްޖެއަށް ޗާޕު ތައާރަފުކުރުމުގެ ކުރީގެ ލިޔުމެކެވެ.

ތާނަ ލިޔުމުގެ މި ދައުރަށް ނިސްބަތްވާ، ސީދާ ތެދުކޮށް ލިޔެފައިވާ ލިޔުންތައް ވަރަށް މަދުން ނޫނީ ނުފެނެއެވެ. ރާއްޖޭގައި މިގޮތުން ހުރި ލިޔުން ހިމެނެނީ އެ ދުވަސްވަރުގެ ފަތްތަކުގައެވެ. މި ހުރިހާ ފަތެއް އެއްފޮތެއްގެ ގޮތުގައި، ޗާޕުކުރެވިފައެއް ނުވަތަ ޑައުންލޯޑު ކުރެވޭ ގޮތަކަށް ނެތެވެ. ސްރީ ލަންކާގެ ނޭޝަނަލް އާކައިވްސްގައި މި ދުވަސްވަރުގެ ލިޔުންތައް ހުރުމަކީ އެކަށީގެންވާ ކަމެކެވެ. މިހެން މި ދެންނެވީ ދާދި ފަހުން، ދިވެހިރާއްޖޭގެ ރަދުން އަހަރަކު އެއްފަހަރު ފޮނުއްވާފަތުން ފަތެއްގެ ނަމޫނާއެއް އެތަނުގެ ވެބްސައިޓްގައި ޖަހާފައިވާތީ އެވެ. ދިވެހި ސަރުކާރުން އެޗް.ސީ.ޕީ. ބެލް އަށް ހަދިޔާ ކުރި އިހުގެ ”ރާދަވަޅި“ އަކާއި ރާއްޖެއިން އޭނާ އެއް ކުރެއްވި އެހެނިހެން ތަކެތި ސްރީ ލަންކާގެ އެ މަރުކަޒުގައި ހުރުމަކީ އެކަށީގެންވާ ކަމެކެވެ.

ރާއްޖޭގެ މީހުންގެ އަތުގައި އެ ޒަމާނުގެ އަތުލިޔުމުން ލިޔެފައިވާ ތަކެތި ހުންނާނޭކަން ޔަޤީން އެވެ. އަޅުގަނޑު ބޮޑުވަމުން އައީ ފޮތްތެރި މާހައުލެއްގައިކަމުން، އެފަދަ ތަކެތި އަޅުގަނޑުގެ ގޭގައިވެސް ހުއްޓެވެ. ނަމަވެސް، ހޭލުންތެރިކަން ކުޑަކަމާ އެކު އެއިން ގިނަ ލިޔުންތައް މިހާރު އަތު ޖެހޭ ހިސާބަކު ނުވެއެވެ. އަޅުގަނޑަށް ފެންނަނީ މިފަދަ ލިޔުންތައް ހުރި ފަރާތްތަކުން، ރާއްޖޭގެ ތާރީޚަށް ޓަކައި، މަތީ ރިޒޮލިޔުޝަނެއްގައި އެ ލިޔުންތައް ސްކޭންކޮށް، ވެބް ސައިޓެއްގައި ރިޕޮސިޓަރީ އެއް ހެދުމެވެ. ރިޕޮސިޓަރީ އަކީ އޭގައިވާ އެއްޗެއް ހޯދޭގޮތަށް ތަފްޞީލު ލިޔެ ފައިވާ ޑިޖިޓަލް ލައިބްރަރީ އެއް ފަދަ އިންޓަނެޓް ގެ  އެޑްރެހެކެވެ. ”ފޭސްބުކް“ ފަދަ ސޯޝަލް މީޑިއާ ތަކަށް ފޮޓޯއެއް ނުވަތަ ލިޔުމެއް ލުމުން، އޭގެ ސާފުކަން ވަރަށް ބޮޑަށް ކުޑަކޮށްލާނެއެވެ. އެއީ ދުވާލަކު 350 މިލިއަން ފޮޓޯ ފޭސްބުކަށް މީހުން ލާތީ، އެ ބަހައްޓަންޖެހޭ ޖާގަ ކުޑަކުރުމަށެވެ.

ތާނަ ލިޔުމުގެ ދެވަނަ ދައުރު

ތާނަ ލިޔުމުގެ ދެވަނަ ދައުރަކީ ކުރިން ތެދުކޮށް ލިޔަމުން އައި ތާނައަކުރުތައް ކަތިވެ، ބައެއް އަކުރުތަކަށް ބަދަލު އައިސް، އަކުރުތަކުގެ ފައިކޮޅު ދިގުވި ދައުރެވެ. ބައެއް އަކުރުތަކަށް ވެސް ބަދަލު އައިސްފައި ވެއެވެ. މިގޮތުން، އިހުގެ ލިޔުންތަކުން ފެނުނު ޱަވިޔަނި ލިޔުން ނިމުނެވެ. ސ ލިޔާގޮތް، މިހާރު ލިޔާ ގޮތާ ވައްތަރު ވިއެވެ. ރ، ފ، ދ ފަދަ އަކުރުތައް މިހާރު ލިޔާ ގޮތާ އެއްގޮތަކަށް ބަދަލުވަމުން ދިޔައެވެ. ތިރީގައި އެވަނީ މިބާވަތުގެ ލިޔުމުގެ މިސާލެއްގެ ގޮތުން ”ދިވެހި ތާރީޚް“ މިފޮތުގެ ފުރަތަމަ ޞަފުޙާ އެވެ.

މި ދައުރުގެ ލިޔުންތައް ރާއްޖޭގައި ގިނައެވެ. އެއީ އިހުގައި ޗާޕުކޮށްފައިވާ ހުރިހާ ފޮތްތައް މި ދައުރަށް ނިސްބަތްވާތީ އެވެ. ނަމަވެސް، އެއީ އެހާ ގިނަ ފޮތެއް ނުމެ ނޫންމެއެވެ. މިފޮތްތަކުގެ ތެރޭގައި ކުރިން ނަން ގަނެވުނު ފަދައިން، ބޮޑު ތަރުތީބާއި، ސިޔަރަތާއި، ފުރަތަމަ ޤާނޫނު އަސާސީ ހިމެނެއެވެ.

ތާނަ ލިޔުމުގެ ތިންވަނަ ދައުރު

ތާނަ ލިޔުމުގެ ތިންވަނަ ދައުރު، ދެވަނަ ދައުރާ ތަފާތުވަނީ، އަކުރުތަކުގެ ފައިތައް ކުރުވުމުންނާއި، ބައެއް އަކުރުތަކަށް ކުދި ބަދަލު އައުމާއި ނިޝާންތަކަށް ބަދަލު އައުމުގެ ސަބަބުންނެވެ. މި ބަދަލުތައް އަންނާން ފެށީ، ރާއްޖޭގައި ޗާޕުކުރުން ޢާއްމުވުމާ ގުޅިގެންނެވެ. ދެވަނަ ބޮޑު ހަނގުރާމައިގެ ދުވަސްވަރު، ނެރެވުނު މަހު ނޫސް، ”ސަރުކާރުގެ ޚަބަރު“ންނާއި ދުވަހު ނޫސްތަކުން ބަދަލު އަންނަމުން ގޮސްފައިވާ ގޮތް ފާހަގަ ކުރެވެއެވެ. ކުރިން ޕަވިޔަނީގައި ތިރީގައި ޖެހި ތިން ނުކުތާ އެއް ނުކުތާ އަށް ވިއެވެ. ކުރިން ޖުމުލަ އެއް ނިމުމުން ޖަހާ ދެ ތިކި އެއް ތިއްކަށް ބަދަލުވިއެވެ. އޯބޯ ފިލި މިހާރު ލިޔާ ގޮތަށް ބަދަލުވިއެވެ. އިތުރު ނިޝާންތަކާއި އަކުރުތައް ތައާރުފު ކުރެވުނެވެ. ތިރީގައި އެވަނީ 1951 ވަނަ އަހަރު ޝާއިޢު ކުރި ”ދިވެހިރާއްޖޭގެ ޤާނޫނު އަސާސީގެ ޙަޔާތް“ މިފޮތުގެ ޞަފުޙާއެކެވެ. މިހާރު ތާނަ ލިޔާ ގޮތާއި މާ ބޮޑު ތަފާތެއް ނެތް ކަން ފާހަގަ ކުރެއްވޭނެއެވެ.

ނިންމާލުން

ތާނަ ލިޔުމަށް އައިސްފައިވާ ބަދަލުތަކަށް ވިސްނައި، އަޅުގަނޑު މެންނަށް ތާނަ ތިން ދައުރަކަށް ބައިކުރެވިދާނެއެވެ. އެންމެ ފުރަތަމަ ދައުރުގައި ތާނަ ލިޔުނީ ތެދުކޮށެވެ. ދެވަނަ ދައުރުގައި ފައިކޮޅު ދިގުކޮށް ކަތިކޮށެވެ. މި ހިނގަމުންދާ ތިންވަނަ ދައުރުގައި، ތާނަ ލިޔަނީ، ފައިކޮޅު ކުރުކޮށް ވަރަށް ކަތިކޮށެވެ. މިނޫން އެހެން ބަދަލުތައް މި ތިން ދައުރުގައި ވެސް ފާހަގަ ކުރެވެއެވެ. އަކުރުތަކުގެ ބައްޓަންތަކާއި ފިލިޖެހުމަށް އައި ބަދަލުތަކެވެ. ކުރިއަށް އޮތް އަހަރުތަކުގައި އިތުުރު ބަދަލުތައް ތާނައަށް އަންނަމުން ދާނެއެވެ.

މަޢުދަނުން ވަކި އަކުރު ހަދައިގެން (މޫވަބްލް ޓައިޕް movable type ބޭނުންކޮށްގެން)  ތާނައިން ޗާޕުކޮށްފައި ނުވުމުގެ ސަބަބުން، ވަކި ބައްޓަމެއްގެ އަކުރުތަކެއް ޢާއްމުވެފައެއް ނުވެއެވެ. ރާއްޖޭގައި 1980 ވަނަ އަހަރާ ހަމައަށް ޗާޕުކުރަމުން ދިޔައީ އަތުލިޔުން ތާން ގަލަކަށް ނުވަތަ ތާން އެލްމިނިއަމް އަށް އަރުވައިގެން ކުރާ ޗާޕެކެވެ. މިއީ ވަކި އަކުރުތަކެއް ޚާއްޞަ ނުވުމުގެ އެއް ސަބަބެވެ.

އަޅުގަނޑު ދެން ލިޔާނީ، ތާނަ ކުރިއެރުވުމަށްޓަކައި ތާނައަށް ގެނެވިދާނޭ އިޞްލާޙުތަކެވެ. އެ ބައި ލިޔުމަށް ހިތުގައި ކަނޑައަޅައިގެން މި މަޒުމޫނު ފެށިކަމުގައި ވިޔަސް، މިހާތަނަށް އައި އިރު، މަޒުމޫނު ވަނީ 2400 ލަފުޒަށް ވުރެ ދިގުވެފައި ވެއެވެ. އެހެންކަމުން، ވަކި މަޒުމޫނެއްގައި އެބައި ލިޔަން ނިންމީއެވެ.